Μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τρεις γάλλους ιστορικούς δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Λε Μοντ» (21-2-2011) με θέμα τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στις τρέχουσες εξεγέρσεις των αραβικών χωρών και τις επαναστάσεις του 1848 στην Ευρώπη, καθώς και με τις ανατροπές των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην Ανατολική Ευρώπη το 1989.

Ads

Από τη συζήτηση αυτή με τους Σιλβί Απρίλ (Sylvie Aprile) καθηγήτρια της σύγχρονης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Λίλης-ΙΙΙ, Πιερ Ασνέρ (Pierre Hassner) ερευνητή στο Εθνικό Ίδρυμα Πολιτικών Επιστημών και πρώην διευθυντή του Κέντρου Διεθνών Ερευνών (CERI) και Ανρί Λοράν (Henry Laurens) καθηγητή της σύγχρονης αραβικής ιστορίας στο Κολέγιο της Γαλλίας, δημοσιεύθηκαν στην «Εποχή» εκτεταμένα αποσπάσματα.

Το ενδιαφέρον τους οφείλεται στο ότι επιχειρούν μια πρώτη προσέγγιση στα ζητήματα των αιτίων που οδήγησαν στις πρόσφατες εξεγέρσεις, τον χαρακτήρα τους και την πιθανή εξέλιξή τους. Πρόκειται για μια συζήτηση που θα οφείλαμε να έχουμε ξεκινήσει αμέσως μετά την περιγραφή-καταγραφή των εντυπωσιακών και μη αναμενόμενων εξεγέρσεων. Μπορεί να είναι νωρίς ακόμα για να κάνουμε τον απολογισμό τους, αλλά δεν είναι καθόλου νωρίς να επιχειρήσουμε να τις καταλάβουμε όσο γίνεται καλύτερα.

Σε μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης των αιτίων που οδήγησαν στις εξεγέρσεις των αραβικών χωρών, οι γάλλοι ιστορικοί επισημαίνουν ως κοινό στοιχείο τους με τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1848 τις εμφανείς οικονομικές δυσκολίες και κοινωνικές τριβές που συνέπεσαν με μια έκρηξη τιμών στα αγροτικά προϊόντα, δηλαδή στα βασικά είδη διατροφής των πληθυσμών.

Παρατηρώντας, όμως, ότι αυτές οι αιτίες δεν οδηγούν αυτόματα στην κατάρρευση καθεστώτων, επισημαίνουν ότι χρειάζεται να συντρέχουν και δύο άλλοι όροι: η απαίτηση για αξιοπρέπεια και η απόρριψη του φόβου. Και υπενθυμίζουν πως το 1848 ο Λαμαρτίνος μιλούσε για «επανάσταση της περιφρόνησης». Τα καθεστώτα Μουμπάρακ και Μπεν Αλί –όπως και του Λουδοβίκου Φίλιππου άλλοτε– καταρρέουν γιατί δεν προκαλούν πια αίσθημα δέους αλλά περιφρόνησης. Δεν έχουν πια την αναγκαία νομιμοποίηση.

Πώς, άραγε, τροφοδοτείται αυτή η αίσθηση μη νομιμοποίησης;

Σιλβί Απρίλ: Στην τροφοδότησή της εμπλέκονται δύο συστατικά: η φθορά της εξουσίας και η διαφθορά του καθεστώτος. Όπως συνέβη και με τον Μπεν Αλί, οι υποθέσεις διαφθοράς υπονόμευσαν το κύρος του Λουδοβίκου Φίλιππου. Το 1848 η μοναρχία είχε αποδυναμωθεί από σημαντικά σκάνδαλα. Σημαντικό ρόλο, όμως, έπαιξε και η καμπάνια των συνεστιάσεων (των δεκάδων συγκεντρώσεων που οργανώνονταν με στόχο την καταστρατήγηση των απαγορεύσεων που αναιρούσαν το δικαίωμα του συνέρχεσθαι το 1847-1848), καθώς και η άνοδος των κοινωνικών διεκδικήσεων που κατέβαζαν τον κόσμο στους δρόμους (…)

Ανρί Λοράν: Πριν δέκα χρόνια ο Λουδοβίκος Φίλιππος είχε αντισταθεί σε πολύ πιο βίαιες επιθέσεις, αλλά την εποχή εκείνη η εξουσία του ήταν πιο ισχυρή.

Πιερ Ασνέρ: Αυτή η έννοια της μη νομιμοποίησης είναι ουσιώδης. Μόνο στην Πολωνία του 1980 είχαμε ένα παράδειγμα ειρηνικής επανάστασης από τα κάτω, που την προκάλεσε ένα νικηφόρο μαζικό κίνημα. Αυτό που μου προκαλεί κατάπληξη, καθώς ξανασκέφτομαι το 1989, είναι ότι η ίδια η εξουσία συναισθανόταν τότε την έλλειψη νομιμοποίησης. Η αμφισβήτηση του συστήματος προήλθε από το ανώτατο επίπεδο, από τον ίδιο τον Γκορμπατσόφ (…) Ήταν σαν να είχαν χάσει οι ελίτ την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Ο φόβος διαλύθηκε και όλα πήραν το δρόμο τους (…)

Πέρα από την κοινή επιδίωξη της ελευθερίας, είναι, άραγε, συγκρίσιμα τα πολιτικά σχέδια αυτών των τριών «ανοίξεων των λαών»;

Α.Λ.: Αυτό που μου προκαλεί κατάπληξη σήμερα, είναι η εθνική διάσταση των ξεσηκωμών. Οι πιο πολλές σημαίες στις διαδηλώσεις είναι εθνικές σημαίες, όχι κόκκινες ή πράσινες [του Ισλάμ]. Οι λαοί επανιδιοποιούνται την ιστορία τους στο πλαίσιο του έθνους, παρότι το κίνημα αυτό εξελίσσεται σε διεθνή κλίμακα.

Σ.Α.: Από την άποψη αυτή υπάρχουν ομοιότητες με το 1848. Την εποχή εκείνη σ’ όλη την Ευρώπη τα δημοκρατικά κινήματα βαδίζουν με ένα εθνικό αίσθημα, ενωτικό ή χωριστικό, ιδίως όταν τα έθνη που εξεγείρονται δεν έχουν κράτος –όπως οι Πολωνοί ή οι Ούγγροι… Ακόμη και στη Γαλλία, που ήταν ένα ολοκληρωμένο εθνικό κράτος, η μία από τις δύο κύριες εφημερίδες της δημοκρατικής και πατριωτικής αντιπολίτευσης ονομαζόταν «Λα Νασιονάλ» (Εθνική). Η επανάσταση είναι ένας τρόπος ιδιοποίησης του έθνους.

Π.Α.: Θα ήθελα να επισημάνω μια διαφορά ανάμεσα στις σημερινές εξεγέρσεις και το 1989. Η εθνική διάσταση, η εθνικιστική δηλαδή, ήταν παρούσα στη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, για παράδειγμα στην Ουγγαρία το 1956. Όμως η παρουσία της ελαχιστοποιήθηκε τη στιγμή της κατάρρευσης του κομμουνιστικού συνασπισμού. Κι αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι το 1989 στον ορίζοντα υπήρχε η δυτικού τύπου δημοκρατία (…)

Το μέγα ερώτημα είναι ποια τροπή θα πάρουν οι εξελίξεις στον αραβικό κόσμο. Υπάρχουν διδάγματα που μπορούμε να συνάγουμε από τις εμπειρίες του παρελθόντος;

Σ.Α.: Το κυριότερο δίδαγμα είναι ότι οι επαναστάσεις αφήνουν ανοιχτό τεράστιο πεδίο πιθανοτήτων. Στη Γαλλία του 1848 άλλοι ονειρεύονται απλώς τη δημοκρατική πολιτεία. Άλλοι, που ηττήθηκαν σε μερικές εβδομάδες, οραματίζονταν την κοινωνική δημοκρατία. Σ’ άλλες χώρες έλπιζαν ότι τουλάχιστον θα οδηγηθούν σε μια συνταγματική μοναρχία και στην εκλογή εθνοσυνέλευσης με καθολική ψηφοφορία.

Π.Α.: Το 1989, οι διαφωνούντες, όπως ο Χάβελ ή ο Σολτζενίτσιν, οραματίζονταν για την Ανατολική Ευρώπη ένα είδος τρίτου δρόμου ανάμεσα στον σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό. Όμως, ήδη, από τις πρώτες εκλογές τα οράματά τους αποδείχτηκαν αυταπάτες. Οι νικητές στις αναμετρήσεις στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν οι χριστιανοδημοκράτες, που απέρριπταν την ιδέα λέγοντας: «Τρίτος δρόμος σημαίνει τρίτος κόσμος». Αυτό που ζητούσαν οι λαοί την εποχή εκείνη ήταν η ευημερία, η αφθονία. Ο καπιταλιστικός οδοστρωτήρας πέρασε πάνω απ’ όλες σχεδόν τις χώρες. Με άλλα λόγια, το όνειρο ενός σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο δεν άντεξε μπροστά στον πραγματισμό των γεγονότων. Το 1991 είχα γράψει ένα άρθρο όπου ισχυριζόμουν ότι ο τρίτος δρόμος ίσως ερχόταν σε μια τρίτη φάση. Μετά την εμπειρία του κομμουνισμού ήταν φυσικό οι λαοί να στραφούν αρχικά στο πιο αντίθετο σύστημα, στον θατσερικό και ριγκανικό καπιταλισμό. Κατόπιν, βλέποντας το χάσμα των ανισοτήτων, θα έτειναν φυσιολογικά να δοκιμάσουν κάτι άλλο, που θα μπορούσε να είναι ένας σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός, η επιστροφή των κομμουνιστών ή ένας αυταρχικός εθνικο-λαϊκισμός, όπως αυτός που απειλεί την Ουγγαρία σήμερα.

Α.Λ.: Αυτό που παρατηρώ τώρα, είναι ότι μπορεί κάποιος να φανταστεί τα πάντα. Ως προς το θέμα των καθεστώτων, τίποτα δεν δείχνει ότι οι λαοί δεν θα αρκεστούν στους υπάρχοντες θεσμούς, με την προϋπόθεση ότι θα λειτουργήσουν σεβόμενοι κανόνες που είχαν χλευάσει μέχρι σήμερα.

Εκτός από αυτό, υπάρχουν και τα πολιτικά σχέδια. Όπως των Αδελφών Μουσουλμάνων, για παράδειγμα. Έχουν κατά νου ένα πραγματικό πρότυπο κοινωνίας, συντεχνιακού ή αλληλέγγυου τύπου. Το πρόβλημα είναι ότι οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, όταν πρόκειται για κοινωνικά κινήματα, έχουν την τάση να συντάσσονται με τα αφεντικά. Αυτό μπορεί να τους προκαλέσει προβλήματα, αν οι κοινωνικές διεκδικήσεις έχουν θετικό αποτέλεσμα.

Στο στάδιο αυτό πολλοί παρατηρητές ελπίζουν πως οι αιγύπτιοι ισλαμιστές θα εξελιχθούν τείνοντας σε ένα ισλαμισμό τουρκικού τύπου, ήπιο και δυτικότροπο. Ως ιστορικός πάντως, γνωρίζω πως είναι ριψοκίνδυνο να προλέγεις το μέλλον.

Π.Α.: Στο σημείο αυτό θα παρατηρούσα ότι το πλεονέκτημα των Αδελφών Μουσουλμάνων, που είναι η πιο οργανωμένη πολιτική δύναμη στην Αίγυπτο, δεν είναι αποφασιστικής σημασίας. Στη Γαλλία, τη στιγμή της απελευθέρωσης οι κομμουνιστές ήταν πιο οργανωμένοι απ’ όλους, έφταναν το 30% στις εκλογές και παρ’ όλα αυτά δεν πήραν την εξουσία. Αντίθετα, η Αλληλεγγύη στην Πολωνία, που οι ηγέτες της μόλις είχαν αποφυλακιστεί, κατατρόπωσαν τους κομμουνιστές στις πρώτες ελεύθερες εκλογές. Δεν κερδίζουν το παιχνίδι αναγκαστικά αυτοί που είναι καλύτερα οργανωμένοι.

Αλλά και οι ηγέτες των κινημάτων ή οι διαφωνούντες που επιστρέφουν στη χώρα τους από τη μακρόχρονη εξορία, σπάνια έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να κυβερνήσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα…

Σ.Α.: Το 1848 οι εξόριστοι που επέστρεψαν στη χώρα τους, είχαν πολύ διαφορετικά πεπρωμένα, αλλά, πάντως, η επιρροή τους δεν ήταν ασήμαντη. Αντίθετα μάλιστα. Αυτό μας δείχνουν τα παραδείγματα του Μαρξ που επέστρεψε στη Γερμανία την άνοιξη του 1848, ή του Γαριβάλδη που επιστρέφει στην Ιταλία και παίζει πρωτεύοντα ρόλο στην ενοποίησή της.

Π.Α.: Πιστεύω, δυστυχώς, ότι οι επαναστάσεις έχουν την τάση να προδοθούν. Οι άνθρωποι που ξέρουν να διαδηλώνουν, συχνά ξεπερνιούνται όταν οι επαναστάσεις πετυχαίνουν. Δείτε το παράδειγμα του Βάκλαβ Χάβελ, που είναι πολύ δημοφιλής σ’ όλο τον κόσμο, αλλά κατέληξε να αντικατασταθεί από τον Βάκλαβ Κλάους, που δεν ήταν ούτε κομμουνιστής ούτε αντιστασιακός (…)

Α.Λ.: Η έκταση της ανανέωσης των πολιτικών στελεχών εξαρτάται από τη διάρκεια των γεγονότων. Αν το σύστημα σταθεροποιηθεί πολύ γρήγορα, αν οι άνθρωποι επιστρέψουν σπίτι τους, δεν θα μείνει παρά η νοσταλγία, όπως το 1968. Αν η αστάθεια διαρκέσει, θα υπάρξουν πραγματικές ανατροπές στο εσωτερικό της πολιτικής τάξης. Και πάλι όμως, σ’ αυτή την περίπτωση, τίποτε δεν είναι σίγουρο. Υπάρχει, ωστόσο, ένα στοιχείο, για το οποίο δεν έχουμε μιλήσει και το οποίο μπορεί να μας επιτρέψει να υποθέσουμε ότι θα υπάρξει σχετική σταθεροποίηση μεσοπρόθεσμα: ο τουρισμός, που αποτελεί θεμελιακό στοιχείο της τυνησιακής και αιγυπτιακής οικονομίας. Αν η αναταραχή διαρκέσει, οι τουρίστες δεν θα έρθουν. Κι αν δεν έρθουν οι τουρίστες, οι οικονομίες αυτές θα καταρρεύσουν.

Όποιο κι αν είναι το μέλλον των επαναστάσεων αυτών, ακόμη κι αν τις ακολουθήσουν αντεπαναστάσεις, μπορεί να σημειωθεί συνολική επιστροφή προς τα πίσω;

Σ.Α.: Όχι, και επιμένω σ’ αυτό το σημείο. Μετά την «άνοιξη των λαών», ακόμη κι αν θριαμβεύσει συνολικά η αντεπανάσταση, ορισμένες κατακτήσεις θα παραμείνουν (…) Η αντεπανάσταση προσαρμόζεται, υιοθετεί ορισμένες πολιτικές διεκδικήσεις, μετατρέποντάς τες σε εργαλεία της εξουσίας της (…)

Α.Λ.: Όποιο κι αν είναι το μέλλον του αραβικού κόσμου, θα αλλάξουν τουλάχιστον δύο πράγματα. Το πρώτο είναι ότι το μοντέλο του ισόβιου προέδρου έχει δεχτεί σοβαρό πλήγμα. Το δεύτερο είναι η αλλαγή της εικόνας που οι Άραβες έχουν για τον εαυτό τους και προβάλλουν προς τα έξω. Η εικόνα του γενειοφόρου τρομοκράτη αντικαταστάθηκε από την εικόνα του αγωνιστή της πλατείας Ταχρίρ, που με τη σκούπα του σαρώνει κυριολεκτικά και μεταφορικά την ακαταστασία. Το γεγονός ότι κάποια στερεότυπα θα χάσουν την αξία τους, θα έχει πολύ σημαντικές συνέπειες.